بخش اول: مفاهیم و تاریخچه و مبانی زندان و جایگزین ها زندان
قبل از اینکه وارد بحث اصلی شویم بجاست که تعریفی از اصطلاحات مطروحه ارائه دهیم تا راحت تر بتوانیم وارد مباحث شویم و در این راستا قبل از اینکه بخواهیم تاثیرات منفی زندان را بر روی زندگی افراد داخل آن بررسی کنیم و در نتیجه وجود این تاثیرات منفی به سراغ جایگزین های حبس برویم باید دید که در اصطلاح عرفی و قانونی زندان به چه معناست و دارای چه تاریخچه ای در دنیا و ایران است.
فصل اول : مفهو و تاریخچه ی زندان در دنیا
مبحث اول : تعریف لغوی و اصطلاحی زندان:
در آئین نامه های مربوط به سازمان زندانها از زندان چنین تعریفی ارائه شده است:
«زندان محلی است که در آن محکومین قطعی با معرفی مقامات ذیصلاح قضایی و قانونی برای مدت معین یا به طور دائم به منظور اصلاح و تربیت و تحمل کیفر نگهداری می شوند.1
تعریفی که از قانون در خصوص زندان ارائه شد یک تعریفی بود که در لغت نیز زندان را بدین نام و مفهوم تعریف کرده اند:
«جای نگهداری بزهکاران و مطلق زندان منصرف به زندان کیفری است اکنون زندان محل تربیت مجرمان شده است زندانیان را اهل سجون نام نهاده اند که تقسیم بندی های مختلفی بر آن مترتب است که از آن موارد است زندان ثبت، زندان دادگستری، زندان سیاسی، زندان شرع به اختصار تعاریفی از آن را می آوریم.
زندان ثبت: قسمتی از زندان مدنی که در اداره ثبت وجود داشت و تا سال هزار و سیصدو چهل و سه بود و بعد منحل گردید.
زندان دادگستری: قسمتی زندان مدنی است برای بدهکاران و متعهدان مدنی
زندان سیاسی: زندان کسانی است که به خاطر جرائم سیاسی زندان شده اند.
زندان شحنه: قسمتی از زندان حکام عرف بود که تحت ریاست والیان قرار داشت که والی خود نایب خلیفه در اداره امور اقلیم بود.
در این رابطه است که گاهی معادل عربی آن را نیز آوردند «حبس»، «محبس» نیز از این دسته اند که کلمه اخیر را چنین تعریف کردند در زبان فارسی زندان است اما در زبان عرب به معنای حبس کردن است و (به کسر ثالث) زندان را گویند و آن موضوعی است مصنوع که کسی به علت ارتکاب جرم در آن نگه می دارند.1
و بالطبع زندانی کسی است که به حکم قانون در امور جزائی یا غیرجزائی به زندان افتاده باشد (اهل سجون) و در این رابطه است کلمه سجن (به کسر اول) که به معنی زندان کیفری است.2
در لغت نامه و در فرهنگ نامه ها در رابطه با زندان (به کسرزا) چنین تعریفی آورده اند؛ جایی که محکومین و تبهکاران در آنجا نگه داشته می شوند.
در فرهنگ معین، حبس به معنای زندانی کردن و بازداشتن آمده است.
در جای دیگر حبس چنین تعریف شده است:«سلب آزادی و اختیار نفس در مدت معین یا نامحدود به طوری که در آن، حالت ترخیص وجود نداشته باشد و اگر حالت انتظار داشته باشد آن را توقیف گویند نه حبس».3
در ترمینولوژی حقوقی انواعی از حبس ذکر شده است که عبارتند از: حبس مجرد، حبس موقت، دایم، احتیاطی تکدیری و باکار. حبس ابد نیز عبارت است از حبس در مدت عمر محکوم.
حبس مجرد عبارت است از اینکه محکوم به حبس مجرد در تمام مدت محکومیت خود، در یک سلول کوچک به طور انفرادی زندانی باشد.1
حبس موقت: سلب آزادی محکوم در مدت معین است.
حبس احتیاطی: سلب آزادی متهم در طول محاکمه برای جلوگیری از فرار متهم، یا از بین بردن مدارکِ جرم او یا تبانی را حبس احتیاطی گویند.
حبس تکدیری: حبسی که برای امور خلافی مقرر شده است، حبس تکدیری نام دارد.
حبس با کار: حبسی که محکوم علیه به حبس، مجبور به انجام کارهایی که برای او معین می شود، باشد.
در زبان لاتین کلمه ای که بتوان معادل فارسی آن را معادل زندان قرارداد Proison می باشد که در مقابل آن نوشته شده است که ساختمانی است که بزهکاران را به عنوان مجازات در آن نگهداری می کنند.2
به زندان محبس و بندیخانه نیز گفته شده است و کسی که در این محل نگهداری می شود زندانی و کسی که مامور نگهبانی و نگهداری زندانیان است زندانبان نام نهاده اند.
مبحث دوم :تاریخچه زندان در دنیا:
زندان که در گذشته های دور شکل گرفته از زوایای گوناگون دچار تحولات زیادی شده است در حالیکه در نگاه اول تصور می شود که زندان از ابتدا به وضع و شکل کنونی طرای و ساخته شده است در جوامع قبیله ای و عشیره ای مجازاتی به نام زندان و حبس وجود نداشت در این جوامع وقتی یکی از اعضای قبیله جرمی بر ضد عضوی از قبیله دیگر مرتکب می شد جنگ و نزاعی خونین بین دو قبیله رخ می داد و این نزاع و جنگ می توانست مدتها ادامه پیدا کند تا منجر به نابودی یکی از دو قبیله شود پس از مدتها که این وضع و تفکر بر قبائل حاکم بود آنها با مشاهده بی فایدگی این جنگ ها و علاقه قبایل به زندگی در صلح و آرامش و همچنین افزایش جمعیت قبیله ها و ثروت آنها و تشکیل شهرها و کم شدن علاقه و روابط مردم با یکدیگر و رواج تجارت و عوامل دیگر به این اندیشیدند که رضایت قبیله مجنی علیه را بگیرند که این اخذ رضایت مانع جنگ و جدل شود بدین شکل پرداخت دیه در زمان وقوع جرم رواج یافت. دیه ابتدا به سویله قبیله بزهکار پرداخت می شد و گیرنده دیه نیز قبیله ای بود که بزه دیده از اعضای آن بود و از مقدار دیه پرداخت شده تنها قسمتی به مجنی علیه یا خانواده او پرداخت می شد.
با گذشت زمان و قدرتمندی روسای قبایل و تشکیل دولت و علاقه به حفظ قدرت و تغییر ماهیت جرم به عمل ضد قدرت حاکم و نه آحاد مردم، سرکوب مجرمان و مجازات این افراد به شیوه دیگری از حقوق و اختیارات دولتها گردید.
در قانون حمورابی که قدیمی ترین قانون مدون کیفری است و مربوط به حدود دو هزار رسال قبل از میلاد است مجازتها، اعدام بود یا قصاص عضو، در اجرای مجازات اعدام یا قصاص عضو برخلاف حاضر اصل شخصی بودن مجازات رعایت نمی شد و در مواردی به جای پدر فرزند مجازات می شد. 1
در تعیین مجازات در قانون حمورابی عمد یا غیرعمدی بودن عمل مجرمانه نیز تاثیری در میزان و شدن مجازات نداشت آنچه که در این موارد اصل غیرقابل عدول بود اجرای حتمی مجازات علیه بزهکاران و یا خانواده او بود.
قانون حمورابی یا قانون سومر که مجازات های سنگین و قصاص توام با شکنجه مجرم یا اعضای خانواده او را توجیه می کرد با وجود اینکه افکار فعلی بشر قرن بیستم و بیست و یکم این مجازات ها را وحشتناک می شناسد با وجود این مجازاتها نسبت به دوره های قبل از خود که هیچ قاعده و قانونی بر اعمال و اجرای مجازات مجرمین حاکم نبود و عموماً به میل و اراده مجنی علیه در قبیله او انجام می شد بسیار پیشرفته محسوب می شد و در آن زمان دستاورد خوبی در جهت تکامل بود.
یادآوری این تفاوت بسیار مفید خواهد بود که بدانیم در دوره های زمانی قبل از قانون حمورابی هدف از مجازاتها اعاده آبروی بزه دیده و تایید مجدد حیثیت او توهین به مجرم و خوار کردن او بود تا حدی که بزه دیده از اجرای مجازات احساس آرامش کند و لذت ببرد چس مجنی علیه آزادانه خشم خود را هر قدر که می خواست ارضا می کرد.
این نوع مجازات ها قرن ها ادامه داشت و در طول مدت اجرای آنها، زندان مکانی بود که متهمان در آنجا در نوبت محاکمه بوده و در بازداشت بسر می برند و اصولاً مجازاتی به نام زندان و حبس وجود نداشت و اگر هم در نقاطی زندان و حبس یافت می شد آن زندان به قدری غیربهداشتی بود که کسی از آن جان سالم به در نمی برد.
با گذشت زمان اندیشه استفاده از نیروی کار مجرمان به وجود آمد و در کنار مجازات های گفته شده مجازاتهای جاشویی در کشتیهای پاروئی و کار در معادن و مزارع باغل و زنجیر رواج پیدا کرد. این گونه محکومان شب ها در سلول انفرادی یا جمعی و در سکوت مطلق نگهداری می شدند آنها حق نداشتند با یکدیگر صحبت کنند و روزها در سکوت کار طاقت فرسا می کردند.
این مجازتها ادامه داشت تا قرن هیجدهم که فکر و اندیشه حقوق و آزادی های فردی در اروپا به دست فلاسفه و نویسندگان طرح و انتشار یافت.
در اثر تلاش های فراوان مونتسکیو و بکاریا و بنتام و ولتر پس از چند دهه در اثر تحول در حقوق کیفری و مجازاتها مجلس موسسان فرانسه مجازات جاشویی و پاروزنی را حذف کرد. غیر از اعدام تمام مجازاتهای بدنی تحت تاثیر افکار و اندیشه های منتشر شده لغو شد و مجازات سالب آزادی یعنی حبس جایگزین شد ولی محکومان در پادگانهای قدیمی بطور فشرده و متراکم که به طور قطع بهداشتی هم نمی توانسته باشند زندانی می شدند.
مکان های نگهداری محکومان در ابتدای وضع مجازات حبس برای این منظور ساخته نشده بودند و دولت فرانسه با توجه به تغییر ناگهانی روش مجازاتها ناچاراً از دیرها و پادگانها به عنوان زندان استفاده نمود با توجه به آمادگی ذهنی دولت برای انجام تغییرات بیشتر در وضع زندانیان، بنتام طرح و نقشه یک زندان الگو را تهیه کرد و به مجلس قانونگذاری فرانسه ارائه کرد این طرح مورد استقبال قرار گرفت و در همین دوران در کشورهای زیادی ساخت مکانی به نام زندان با نقشه خاصی اعم از انفرادی یا جمعی شروع شد.1
بدین ترتیب می توان گفت که زندان و حبس از قرن 18 به عنوان نوعی مجازات به رسمیت شناخته شد و جایگزین مجازات های بدنی سابق شد از قرن هیجدهم که این تحول آغاز شد نویسندگان و فیلسوفان موفق شدند طرح جدیدی در روش مجازات ها ارائه کنند و به دولت ها بقبولانند آنها در ادامه افکار خود هدف مجازاتها را مورد توجه و تجزیه و تحلیل قرار دادند و برای مجازاتها به جای انتقام گیری و سزادهی، اهداف فایده اجتماعی و منع افراد از ارتکاب مجدد جرم ترسیم نمودند.
تلاش برای بهبودی وضع زندانیان، گام بعدی حرکت نویسندگان حقوقی و اجتماعی و فلاسفه شد که تا به امروز ادامه دارد اما نکته مهم در شرایط فعلی این است که به نظر می رسد متخصصان ما در رشته های جرم شناسی و جامعه شناسی و دیگر علوم مرتبط برای بهبود وضع زندانیان و به عبارت درست تر بهبود وضع مجرمان یک ماراتن پایان ناپذیری را شروع کرده اند.
بطوری که هر یک سعی دارند در تلطیف وضع مجرمان از دیگری سبقت بگیرد و جامعه را به سمت مهربانی با مجرمان سوق دهد بدون اینکه به پایان این مسابقه و تلطیف و مهربانی در مجازات ها با وجود شکست در کاهش جرائم بیندیشد در قرن هیجدهم در واقع نویسندگان و فیلسوفان به وضع وحشتناک مجرمان و رفتار وحشیانه به آنها اعتراض می کردند و آنچه که آنها می خواستند رفتار غیروحشیانه و غیر ضروری و بی فایده با مجرمان بود که در عمل و با توجه به امکانات آن زمان راهی غیر از انتخاب زندان به عنوان جایگزین مجازات های غیرانسانی رایج نبود.
وضع موجود را اگر بخواهیم با گذشته مقایسه کنیم به یک ناهماهنگی فرهنگی و ذهنیت آماده جامعه و مسئولین در برخورد با قضیه زندان و زندانی می رسیم حال اعتقاد این است که تغییر رویه در برخورد با زندان چنان محتطانه باشد که یک نوع نارضایتی در آحاد جامعه و بی نظمی در اجتماع را به وجود نیاورد و مسیر تحول زندان در اروپا نشان دهنده این مطلب است که آنها نیز بر این امر اعتقاد داشتند که با زندانی باید به نحو مهربانانه رفتار کرد و بر این اساس افکار و نظریه های خود را با امکانات مطابقت داده و به یک نتیجه ای که موثر آنان بود رسیدند از مجازتهای سنگین و همراه با قساوت از قبیل زنده به گور کردن، سوزاندن، طعمه حیوانات درنده کردن و... که بگذریم می بینیم که پس از آن زندان رواج پیدا کرد و در واقع فرار از انزجاری بود که از آن مجازاتها به وجود آمده بود و بر همین اساس در سال 817 میلادی در مجمع روحانیون مسیحی در رم مقررات مربوط به اداره زندانها تصویب و تاکید شد که زندانها باید جنبه اصلاحی و تربیتی داشته باشد و برای نیل به این اهداف زندانیان باید به روش انفرادی نگهداری شده و به آنان کار دستی آموخته شود، اجازه خواندن کتب مذهبی داده شود و روحانیون در زندانها، زندانیان را ملاقات کنند و با نصایح سودمند راه درست و صحیح زندگی را نشان دهند. در اجرای تصمیمات را ملاقات کنند و با نصایح سودمند راه درست و صحیح زندگی را نشان دهند. دراجرای تصمیمات مذکور در سال 817 میلادی اولین زندان به روش انفرادی در رم بنا گردید.
در سال 1266 میلادی مجمع عمومی روحانیون مسیحی به عنوان اینکه در روش انفرادی زندانی فرصت تامل و تفکر را دارد و به خاطر زجرکشیدن از تنهایی از عمل خود نادم و پشیمان می شود و با تحمل مشقت روان وی پاک می شود اجرای روش مذکور را تائید کردند و تغییر نام آن را از زندان به ندامتگاه تائید کردند در سال 1599 در آمستردام زندان خاصی جهت آموزش کار و تربیت مذهبی زندانیان افتتاح و از سال 1605 در این زندان روش انفرادی اجرا می گردید. در سال 1623 در ناپل زندانی باری تفکیک زنان از مردان، اطفال از بزرگسالان به روش انفرادی نباشد.
در انگلستان هم اوین زندان انفرادی در سال 1797 افتتاح شد.
در همه مواردی که ذکر شد یک روند مشخص در جهت تکمیل شدن زندانها و مطابقت آن به سیاست های جنایی روز دنیا مشاهده می گردد و در واقع زندانها براساس نتایج تحقیقات جرم شناسان روند تغییر را در خود می دیدند به نحوی که زندانهای کنونی قابل قیاس با زندانهای دهه هفتصد میلادی نیستند حتی در ضعیف ترین کشورها این تغییرات را می توان مشاهده کرد.
می توان چنین نتیجه گرفت که با تغییر فضاهای موجود و مطابقت آن با فرهنگ جوامع از طرفی می توان یک نوع مقبولیت در جامع رسید که این خود زمینه ساز امنیت اجتماعی است و از طرفی با تغییر ساختارهای بنیادی و اصلاح مجرمین می توان توان نیروهای انسانی موجود در اجتماع را افزایش داد به نحوی که با بهبود وضعیت این زندانیان با تزریق این نیروهای اصلاح شده به جامعه هم می توان در پیشبرد اهداف عالی جامعه کمک کرد و هم اینکه خانوده زندانیان که مظلوم اول و آخرین این فرایند می باشند از این حالت بلاتکلیفی و سرگردانی نجات پیدا می کنند این امکان پذیر نمی باشد جز با سیاست های کارشناسانه و ابزارهای مفید و مناسب، که فضاهای فیزیکی و استحکامات یکی از پارامترهایی است که در این فرایند بسیار موثر می تواند باشد.
فصل دوم: تاریخچه و انواع زندان در ایران:
مبحث اول : تاریخچه زندان در ایران
امروزه تعداد زیادی زندان در ایران وجود دارد اگرچه برای همه آنها لفظ واحدی اطلاق می شود ولی این لفظ برای همه آنها واقعیت یکسانی را منعکس نمی نماید.
زندانهای کشور از نظر وسعت محل سکونت و محل هواخوری، تراکم، مقدار و انواع جرائم، امکانات شغلی، رفاهی درمانی، ورزشی، آموزشی، حتی غذایی و نیر از نظر نوع مدیریت و موارد دیگر با یکدیگر متفاوتند. آمار موجودی زندانها متفاوت است و حتی با جابجایی های موردی تغییرات بیشتری بوجود می آید ولی نگاهی کلی به ظرفیت، موجودی و ورودی به زندانهای کشور نشان دهنده اهمیت تاثیری است که این نهاد اجتماعی در زمینه مربوط (جرم و مجرم) می تواند داشته باشد و همچنین نگاهی به تعداد پرسنل اداری و انتظامی و سرمایه ثابت و متغیری که به صورت ساختمان و تاسیسات هزینه گردیده و نیز حقوق و مخازج جاری که صرف این نهاد می گردد ما را متوجه این امر می نماید که بالا بردن نقاط مثبت زندان و کاستن از زوایای منفی آن ضرورتی مبرم برای قوه قضائیه جمهوری اسلامی ایران است. متاسفانه به علت شرایط اجتماعی خاص در طی سالهای اخیر بر تعداد و تراکم زندانیان افزوده شده و این امر سبب ایجاد مشکلات گردیده که در نهایت کاهش راندمان زندان در حصول نتایج مثبت را در پی دارد.1
با این که راجع به وضع زندان های ایران در دوران باستان اسناد و مدارکی در دست نیست اما آنچخه که مسلم است این که در قلعه ها، زندانهایی بنا می شد و پادشاهان و حکمرانان مخالفین خود را در آنجا زندان می کردند و سپس بطور فجیعی از بین می بردند.
حبس جزء مجازاتها نبود بلکه وسیله ای برای از بین بردن بی سر و صدای اشخاص بلند مرتبتی بود که وجودشان برای پادشان و یا کشور خطر داشت، قطعه مستحکمی در گل گرد (در شرق شوشتر در خوزستان) بود که گیل گرد یا اندهشن نام داشت و آن را انوشبرد (یا قلعه فراموشی) نیز می خواندند زیرا نام زندانیان و حتی نام آن مکان را کسی نبایستی بر زبان می راند.
در تاریخ نقل شده که قباد پادشاه ایران به مذهب مزدک گروید. نجبا و روحانیون اجتماع کرده و او را خلع و جاماسب برادر او را بر تخت نشاندند، جاماسب برادر خود قباد را (در سال 498 میلادی) در قلعه فراموشی حبس کرد. پس از فتح مسلمین نیز هر حاکم و صاحب نفوذ در حوزه قدرت خود محلی را برای حبس کردن افراد بنا نموده و متهمین را آنجا نگهداری می کرد و زندانیان وضع رقت باری داشتند.
قدیمی ترین زندان بزرگ در تهران زندانی بنام انبار شاهی بود که در زیر نقارخانه (محل فعلی بانک ملی بازار) قرار داشت و زیر نظر حاجب الدوله (رئیس تشریفات) اداره می شد. فراشباشی اجرائیات و فراشها نگهبانان انبار شاهی بودند.
غذای زندانیان بسیار ناچیز بود و مردم به عنوان نذر، گاهی غذا و مواد خوراکی از سوراخ زندان برای زندانیان می انداختند اصلاح سر و صورت و بطور کلی نظافت وجود نداشت. زندانیان 10 یا 14 نفری بوسیله زنجیری که دارای طوقهای متعدد آهنی بود به هم متصل می شدند و انتهای زنجیر را از سوراخ درب اطاق زندان به خارج برده و به وسیله میخ آهنی بزرگ مانند افسار به زمین می کوبیدند، فاصله طوق ها از هم ده سانتی متر بود و به هر یک از زندانیان دو شاخه چوبی به طول 25 تا 30 سانتی متر داده می شد تا هنگام خستگی و فشار در گردن، آن را زیر طوق قرار دهند تا از سنگینی آن کاسته شود.
زندانیان هنگام قرار دادن طوق به گردن خویش آن را می بوسیدند زیرا معروف است که حضرت موسی بن جعفر علیه السلام، در زندان هارون الرشید مدتی در زنجیر بوده است.
برای جلوگیری از فرار زندانیان، وسط قطعه چوبی به طول 60 و به قطر 20 سانتی متر را به اندازه کف پای زندانی تراشیده و پای زندانی را در آن قرار می دادند و بعد قطعه چوبی را به وسیله میخ های بزرگ که به «گل یخ» معروف بود روی آن می کوبیدند تا مانع خروج پا از آن شود.
عضو شوید
عضویت سریع
آمار مطالب
آمار بازدید
