بزه یک پدیده پیچیده ، با قابلیت تفسیر بالا و مفهومی متغیر در بستر زمان و مکان است، نقطه تلاقی دیدگاههای مختلف نسبت به جرم ، اعمال کنتر ل بر آنست .
اولین واکنشی که جوامع بشری در برخورد با پدیده بزهکاری بدان دست زده اند مبارزه سرکوبگرانه بود و تا مدتها تصور می شد که تنها شیوه های کنترل جرم در قالب سیستم عدالت کیفری شکل
می گیرد و از رهگذر مجازات اعمال می گردد. با گذشت زمان و حرکت جوامع در مسیر ترقی و تجدد و دستیابی به فن آوری برتر ، علی رغم کلیه تدابیر کنترل جرم نه تنها توفیق زیادی در این امر حاصل نشد بلکه از نظر تنوع جرائم و تعداد آن روند افزاینده ای ملاحظه گردید . از این رو جرم نمی تواند به منزله یک امر انتزاعی و جدای از بستر ی که درآن شکل گرفته است ، بررسی و کنترل شود. این دیدگاه درنهایت به غنی سازی جرم شناسی و پدید آمدن جرم شناسی پیشگیرانه می انجامد .
به تعبیر پروفسور گسن « جرم شناسی پیشگیری شاخه ای از جرم شناسی کاربردی است که موضوع آن تعیین موثر ترین وسایل برای تامین پیشگیری از جنایت در مقیاس کل جامعه یا یک جمعیت محدودتر مثلاً یک شهر ،ناحیه ای از شهر ، خارج از ارعاب عمومی به وسیله تهدید کیفری است .[1] » پس پیشگیری دراین جرم شناسی در کنار نظام کیفری قرار دارد ، یعنی پیشگیری غیر کیفری و یا پیشگیری ، قبل از بزهکاری . این تعریف ناظر به مفهوم مضیق پیشگیری است .
بنابراین در مورد پیشگیری دو جهت گیری عمده قابل توجه است .[2]
الف – مفهوم موسع و استنباط موسع ازپیشگیری .
ب – مفهوم مضیق و برداشت مضیق از پیشگیری .
گفتار اول : مفهوم موسع پیشگیری
به موجب مفهوم موسع از پیشگیری هر آنچه علیه جرم باشد و در مبارزه با بزهکاری مورد استفاده قرار گیرد، پیشگیری محسوب می شود. بر این مبنا می توان گفت مجازات ، ترمیم خسارات مجنی علیه ، فردی کردن مجازات بوسیله قاضی پیشگیری هستند . لذا طیف وسیعی ازاقدامات کیفری و غیر کیفری را در بر می گیرد. این استنباط درنزد جرم شناسان بی سابقه نیست . آنریکو فری ، نخستین جرمشناسی است که دارای این نگرش بود . وی از علمای مکتب تحققی و شاگرد لمبروزو بود . او ابتدا به جبری بودن جرم عقیده داشت، اما رفته رفته نظرش عوض شد و مجرمین را طبقه بندی کرد . وی برخلاف لمبروز و محیط اجتماعی و جغرافیایی را نیز جزء عوامل موثر در جرم برشمرد. فری دو راهکار برای مبارزه با جرم پیشنهاد کرد:
الف – تدابیر دفاع فردی
ب- تدابیر و اقدامات دفاع جمعی
الف - اقدامات دفاع فردی ، یعنی مبارزه با علل شخصی جرم ، وی معتقد بود بجای مجازات ها ، اقدامات دفاع فردی را جایگزین کنیم به عبارتی پیشگیری از تکرار جرم.
ب- اقدامات دفاع اجتماعی ، یعنی اقداماتی جهت تقلیل علل اجتماعی بزهکاری ،به نظر فری ، اقدامات دفاع اجتماعی باید جایگزین مجاز ات گردد.
وی پس از اعلام قانون اشباع جنایی[3] و با استنتاج از آن که کیفرها بدون اثر پیشگیری عمومی هستند. به ارایه یک برنامه وسیع اقدامات پیشگیری پرداخته است که آن را « قائم مقامهای کیفری» یاهم ارزهای کیفری خوانده است[4]. اقدامات دفاع اجتماعی پس از نیم قرن عنوان اقدامات تامینی بخود گرفت . از آنجا که جهت گیری اقدامات تامین پیشگیری از جرم در آینده است لذا سعی می کنند عوامل ترکیبی جرم را خنثی کنند. فری معتقد بود به موازات اقدامات دفاع فردی، اقدامات دفاع جمعی نیز باید وجود داشته باشد . لذا برداشت وی جنبه فراگیر دارد.
گفتار دوم : مفهوم مضیق پیشگیری
همان طور که مطرح شد جرم شناسی پیشگیرانه در چارچوب مفهوم مضیق از پیشگیری قرار دارد . پیشگیری دراین مفهوم وسایل و ابزارهایی است که برای مهار بهتر بزهکاری از دو طریق مورد استفاده قرار می گیرد:
الف – از طریق حذف یا محدود کردن عوامل جرم زا.
ب - از طریق مدیریت مناسب نسبت به عوامل محیطی و محیط فیزیکی و اجتماعی که به نوبه خود فرصت هایی را برای ارتکاب جرم ایجاد می کنند.
در این تعریف ، پیشگیری ازتکرار جرم مد نظر نمی باشد، اقداماتی که مورد اشاره واقع می شود ناظر به قبل از ارتکاب جرم است . بعنوان مثال کیفر و رسالتهای آن ، بازپروری ، کیفر زدایی ، اصلاح بزهکاری و جایگزین های مجازات سالب آزادی که در چارچوب نظام قضایی اعمال می شوند، از شمول مفهوم مضیق پیشگیری خارج می باشند ، و در چهار چوب مفهوم موسع قرار دارند. به طور خلاصه می توان گفت : مراد از پیشگیری هر فعالیت سیاست جنایی است که غرض انحصاری یا غیرکلی آن تحدید حدود امکان پیش آمد مجموعه اعمال جنایی از راه غیر ممکن الوقوع ساختن یا سخت و دشوارنمودن یا احتمال وقوع آنها را پایین آوردن است. بدون اینکه به تهدید کیفر یا اجرای آن متوسل شوند.[5] همان طور که ملاحظه می شود تعریف فوق دارای دو رکن است :
الف – تفکیک پیشگیری از نظام کیفری ، چرا که وجود نظام کیفری و مداخله آن به مناسبت وقوع جرم است و پیشگیری مربوط است به قبل از جرم.
ب- تفکیک پیشگیری از اقدامات رفاه اجتماعی ، زیرا این اقدامات تدابیری هستند که هدف آنها بهبود زندگی در جامعه است حال آنکه پیشگیری مشتمل بر تدابیری است که هدف انحصاری یا غیرکلی آنها مستقیماً به پیشگیری از جرم بر می گردد.
مبحث دوم : انواع روشهای پیشگیری
پیشگیری یکی از روشهای کنترل جرم است ، تنوع روشهای پیشگیری از جرم فقط به تنوع و پیچیدگی شیوه های ارتکاب جرم مربوط است . به تعبیری شاید به توان گفت به تعداد صاحبنظران جرم شناسی ،تعریف و طبقه بندی از پیشگیری ارائه شده است.[6]
در یک تقسیم بندی کلی ، پیشگیری از جرم را می توان به پیشگیری کیفری ، غیر کیفری تقسیم نمود که در برداشت موسع از پیشگیری قرار دارد ،همانطور که مطرح شد ، پیشگیری کیفری از سابقه بیشتری برخوردار است . لکن پیشگیری غیر کیفری از نظر سودمندی و اثر بخشی اولویت دارد. لذا در این بحث ابتدا منحصراً به توضیح پیشگیری کیفری و انواع آن پرداخته ، سپس پیشگیری غیر کیفری که در جرم شناسی پیشگیری جای دارد ،را مطرح می کنیم .
گفتار اول – پیشگیری کیفری
در پیشگیری کیفری ، اولین واکنشی که جوامع بشری دربرخورد با پدیده بزهکاری بدان دست زده اند، مبارزه سرکوبگرانه بود و کیفر همواره به عنوان تنها ضمانت اجرای پیشگیری از بزهکاری مطرح بوده است . کیفر از این جهت که دارای مضرات و معایب بسیار ی است و بر جسم و روان مجرمین تاثیر گذار است و زندگی آینده آنان را در جامعه با مشکلات مواجه کند .
لذا دراین رساله بر آنیم ، با توجه به موقعیت ایثار گران که عضو این جامعه و از افتخارات این مرز و بوم بوده و ممکن است بصورت اتفاقی با این عدیده جرائم مواجه شوند ، باید کیفر را به عنوان آخرین چاره و ضربه در مقابل بزه درباره ی آنان بدان توسل جست و تا حد امکان با استفاده از روشهای جدید حقوق کیفری و از جانشین های مجازات معایب و مضرات آن را به حداقل رسانید. می بینیم که پیشگیری کیفری شامل دو قسمت است ، یکی پیشگیری عام و دیگری خاص . پس به طور خلاصه درمورد هر یک از پیشگیری عام و خاص کیفری اشاره ای خواهیم داشت.
الف – پیشگیری عام :
یکی ازاهداف مجازات ها ، جنبه ارعاب و عبرت آموزی و بازدارندگی نسبت به همه افراد جامعه بوده، کیفر موجب می شود افراد نتیجه عمل مجرمانه خود را در نظر داشته واز ارتکاب جرم خودداری کرده ، جنبه ارعابی و تهدید کیفر باعث اجتناب مرتکبین بالقوه از عمل مجرمانه می شود و لذا باید همه افراد جامعه از نتیجه عمل مجرمانه و میزان مجازات متعاقب آن آگاه شوند . ترس از مجازات پیامدها و عواقب آن موجب می شود تا افراد از روی آوردن به اعمال مجرمانه منصرف شوند. بحث پیرامون پیشگیری عام از بزهکاری در چهارچوب جرم شناسی حقوقی « انتقادی»[7] قرار می گیرد. بنابراین پیشگیری عام از بزهکاری عبارتست از پیشگیری از وقوع جرم از طریق وضع مجازات و به کارگیری نظام کیفری به منظور ارعاب و بازدارندگی عموم جامعه به نظر می رسد براساس اصل قانونی بودن مجازاتها و اصل شخصی بودن مجازات شکل گرفته .[8]
ب- پیشگیری خاص :
اثراتی که مجازات در بازدارندگی مجرم از ارتکاب تکرار جرم دارد ، پیشگیری خاص نامیده می شود . با تحمیل مجازات بر مجرم و تنبیه او رنج و سختی حاصل از مجازات باعث می شود که وی از ارتکاب تکرار جرم اجتناب ورزد. پیشگیری خاص از بزهکاری یا به عبارتی جلوگیری از تکرار جرم از مباحث جرم شناسی بالینی می باشد . [9]
گفتار دوم : پیشگیری غیر کیفری
پیشگیری غیر کیفری همان مفهوم مضیق جلوگیری از وقوع جرم بوده همانگونه که قبلاً مطرح شد ، در جرم شناسی پیشگیری قرار دارد.
پیشگیری در این معنا عبارتست از : مجموعه اقدامهای سیاست جنایی به استثنای اقدامهای کیفری که غایت و هدف انحصاری یا لااقل جزئی آن اقدامات، محدود کردن امکان وقوع مجموعه ای از جرائم باشد.[10] خصوصیاتی که بر این مبنا برای تدابیر پیشگیرانه می توان برشمرد از این قرار است.
تدبیر یا اقدامی پیشگیری از بزهکاری است که هدف انحصاری آن تضمین جلوگیری ازوقوع جرم باشد.
تدبیر باید خطاب به جمعی از مردم یا قشر خاص موضوع «ایثارگران، باشد پس بنابراین به اقداماتی پیشگیری گفته می شود که جمعی باشند. اقدامات فردی مورد بحث جرم شناسی پیشگیری نمی باشد و در اصلاح و درمان، جرم شناسی بالینی مورد توجه قرار میگرد.
این اقدامات باید قبل ازارتکاب جرم یعنی پیش از اینکه حالتی تبدیل به جرم شود، اعمال گردد
از آنجا که این اقدامات قبل از وقوع جرم مورد استفاده قرار می گیرد ، باید فاقد خصیصه قهرآمیز و الزام آور باشد.[11]
مبحث سوم : پیشگیری اجتماعی – وضعی
پیشگیری وضعی، اجتماعی یکی از شاخه های غیرکیفری به نوعی پیشگیری مضیق گفته می شود را می توان مورد مطالعه قرار داد.
گفتار اول : پیشگیری اجتماعی
پیشگیری اجتماعی یا مبتنی بر اجتماع و نهادهای آن، برمبنای علت شناسی جرم استوار است، به عبارتی شامل مجموعه اقدامات پیشگیرنده ای است که به دنبال حذف یا خنثی کردن آن دسته از عوامل هستند که در تکوین جرم مؤثر بوده اند.
پیشگیری اجتماعی ریشه های بزهکاری را نشانه می رود و مانع از شکل گیری انگیزه بزهکاری می گردد. تاکید آن بر محیط اجتماعی و انگیزه های مجرمین ونیز برفرآیندهای اجتماعی بلند مدت یا کوتاه مدتی است که طی آن و شاید در واکنش به آن بزهکاری ظهور می یابد. پیشگیری اجتماعی یعنی مداخله در محیط اجتماعی عمومی و شخصی که محیط اجتماعی عمومی مانند فرهنگی، اقتصادی و سیاسی است و برهمه مشترک است. محیط اجتماعی شخصی مانند محله، خانواده و عوامل دیگر، اجتماعی عمومی و شخصی، نقش عمده ای در بزهکاری دارند و عوامل اجتماعی باید عوامل جرم زا را خنثی کنند.[12]
پیشگیری اجتماعی یا بعبارتی جلوگیری مبتنی بر اجتماع و نهادهای آن شامل راهکارهای ذیل است:[13]
تجهیز و بسیج اجتماعی. شیوه های مبتنی بربسیج اجتماعی و بهره گرفتن از ظرفیت مردمی در راه کاستن از جرم و هراس از آن یکی از پررنگ ترین استراتژیهای پیشگیرانه اواخر قرن 20 است.
الف- مراقبت مبتنی بر منطقه همسایگی «مراقبت محله ای»[14]
می توان گفت مراقبت محله ای ، مهمترین شکل پیشگیری از جرم توسط شهروندان در اکثر کشورهایی است که اینگونه روش در آن اعمال می شود.
این نوع از مراقبت که ممکن است حتی محدود به بلوک ساختمانی خاص شود، برنامه ای است که توسط سازمانهای اجتماعی و تشکیلات مجری قانون نیز مورد حمایت قرار می گیرد، و متضمن گردهم آمدن شهروندان در گروه های کوچک جهت مراقبت و کشیک درمناطق همسایگی و نیز فعالیت مربوط به گزارش جرم باشد.[15]
می بینیم که شرایط محل سکونت درزندگی اجتماعی، مادی، معنوی جانبازان، ایثارگران و خانواده شهدا تاثیر بسزایی دارد. اگر محیط سکونت متناسب در مقام آن عزیزان باشد افراد و محیط موقعیتشان را درک کرده و به نوعی احترام خاص برای آنها قائل می شوند. ایثارگران هم با افتخارات آرامشی و با تسلی خاطربه معشیت خود ادامه داده ولی به نظر می رسد دولت با تدابیر درنظر گرفته از حیث محل سکونت ایثارگران و باتوجه به مشکلات رفت و آمدشان منزل هایی بصورت مجتمع برا ی آنها در نظر گرفته تا اینکه بر مشکلات خود فائق آیند.
ب- شیوه های مبتنی برنهادهای اجتماعی:
دراین شیوه به آن دسته از علت ها و سبب های جرم توجه می شود که در یک دوره زمانی نسبتاً طولانی پیش از ارتکاب عمل مجرمانه ایجاد می شوند و اثر می گذارند. این راهکار پیشگیری اجتماعی ، توجه خاص به علت های ریشه ای مبذول می دارد. برنامه های پیشگیرانه این مدل مبتنی بر بهبود و سلامتی شرایط زندگی خانوادگی تعلیم و تربیت است:
اول( نهاد خانواده: خانواده یک محیط اجتناب ناپذیر است بدان معنا که این محیط بدون اراده، فرد انتخاب شده و نظر او در تعیین آن مدخلیتی ندارد و به تعبیری یک محیط تحمیلی است.[16] برنامه های پیشگیرانه معطوف به نهاد خانواده در پی آنست که عوامل خطرساز ناشی از مسائلی چون فقر، محرومیت در خانواده را کاهش دهد زیرا این عوامل نقش مهمی در وقوع جرم دارند. از جمله نابهنجاریهای کمبود محبت، از هم گسیختگی خانواده، طلاق، جدایی ، فوت و عدم مراقبت و بی توجهی والدین و سرپرستان نسبت به امور تحصیلی آنان مخصوصاً در خانواده های پرجمعیت ، ترس ازتنبیه در صورت عدم موفقیت در تحصیل و فرا راز منزل و ترک تحصیل و امثال آن اشاره نمود.[17]
دوم) نهاد مدرسه: یکی از عواملی که می تواند در تربیت افراد جامعه نقش اساسی و مهمی را ایفا نماید و انسان هایی با درک و انسانیت تحویل جامعه دهد مدرسه، یعنی محل تحصیل اطفال و نوجوانان در هر مقطع تحصیلی است.
محیط تحصیلی در تکوین شخصیت کودک نقش مهمی را ایفا می نماید زیرا اولین محیط اجتماعی است که طفل به آن وارد می شود و از آغوش پدر و مادر به این محیط بزرگتر منتقل و با زندگی دسته جمعی آشنا می شود. برنامه های پیشگیرانه مدرسه ای شامل مداخلات وسیعی می شوند و قابلیت آن را دارند که مجموعه گسترده ای از رفتارهای مساله ساز را دربرمی گیرند، دزدی، خشونت، پرخاشگری، نزاع، مواد مخدر و رفتاری ضد اجتماعی که معمولاً نشانه هایی از علت های مشترک هستند، می تواند موضوع این برنامه ها باشند.
نکته ای که توجه به این قبیل برنامه ها را ضروری می سازد، اعتقاد محققین به این مطالب است که جرائم کم اهمیت دوران کودکی با جرائم جدی در سنین بعدی ارتباط نزدیکی دارد.
عضو شوید
عضویت سریع
آمار مطالب
آمار بازدید
